Dr Joanna Mesjasz

Współczesne społeczeństwo a problemy starzenia się
Szyszkowska [2010, s.21] pisze, że „rozkwit cywilizacji wzbudza zachwyt do tego stopnia, że zaskoczenie budzi kultywowanie tego, co nie jest wyrazem nowoczesności”. Dominujący nurt neoliberalizmu ekonomicznego sprzyja sprowadzaniu ludzkiego bytowania do jednego modelu, w którym dokonana została radykalna zmiana pojmowania wartości. Zamiast prawdy są interesy, zamiast dobra – korzyści, piękno wyparła funkcjonalność, a mądrość zastąpiono kultem wąskiej specjalności [Szyszkowska 2010]. Fromm już kilkadziesiąt lat temu nakreślił nekrofilityczny rys współczesnego społeczeństwa, dla którego charakterystyczne jest swoiste odwrócenie się od przyrody, od wszystkiego co żywe, w którym nawet człowiek jest przedmiotem konsumpcji: podległym technologii i schematyzacji. Upraszczając człowieka i specyficznie ludzkie działania, pozbawiamy głębi cały świat jego przeżyć. Fromm [1993] pisze o patologii normalności, wskazując, że kiedy procesy patologiczne znajdują swe odzwierciedlenie we wzorach społecznych, tracą swój jednostkowy charakter. Cała kultura napędza się określonym rodzajem patologii. Uprzedmiotowione społeczeństwo wprowadziło zasady bezwzglę- dnej selekcji, skazując na wykluczenie znaczne grupy społeczne, w tym starzejących się ludzi. W efekcie nastąpiło uruchomienie specyficznej postawy obronnej wobec problemów seniorów. Każda postawa obronna wpływa negatywnie na stosunek do siebie i do innych ludzi, pozbawia możliwości pracy nad sobą, miejsce świadomego rozwoju zajmuje krucha inercja czy kontynuacyjne odrętwienie [Mesjasz 2004].

Napęd do pokonywania ludzkich niedoskonałości może mieć konstruktywny wydźwięk – może być źródłem postępu. Warunkiem jest jednak dopuszczenie do świadomej refleksji nad nieuchronnością przemijania i starzenia się ciała, z wszelkimi konsekwencjami, jakie proces ten ze sobą niesie, takimi jak: niesprawność, choroby, ograniczenie aktywności i cierpienie. Jakość jego życia zależy od samego człowieka i od jego odwagi zmierzeniasię z prawdą o sobie. Prawda o człowieku jest subiektywnym wyrażeniem tego, kim jest,
ma moc nadawania energii procesowi samorozwoju a także kolorytu ludzkiemu życiu. Proces poznawania siebie trwa przez całą egzystencję i wymaga odwagi oraz zgody na wszystko, co zostanie odkryte [Mesjasz 2010]. Czujemy się lepiej, gdy się nie odróżniamy od otoczenia, w którym żyjemy. Tak łatwiej i bezpieczniej, ale tchórzostwo, wywołując destrukcyjne niezadowolenie, przyczynia się bardziej do pogorszenia zdrowia niż poczucie niedopasowania stanowiące ryzyko odwagi [Szyszkowska 2010].

Dąbrowski [1996] pisał, że pozytywne nieprzystosowanie społeczne, polegające na krytycznym namyśle nad powszechnie akceptowanymi sposobami myślenia i działania, prowadzi do głębszego poznania siebie i jest warunkiem zdrowia psychicznego i fizycznego. Jednak w społeczeństwie, w którym człowiek traktowany jest przedmiotowo, większy nacisk kładzie się na działania instytucji, programy adresowane do ogółu; jest to łatwiejsze niż jednostkowa orientacja. Tymczasem, wsłuchując się w słowa Dąbrowskiego [1996], droga do zdrowego starzenia się nie może przebiegać bez wewnętrznej jednostkowej przemiany. Społeczeństwo powinno zapewnić warunki, w których możliwe będzie kształtowanie osobistych kompetencji zdrowotnych.

Koszty psychologiczne starzenia się
Ingarden [2006] pisze, że człowiek jest siłą, która sama siebie mnoży, sama siebie buduje i sama siebie przerasta [s.69]. Osoba, która dojrzewa do siebie – do wewnętrznej wolności – mimo zewnętrznej zależności potrafi zobiektywizować samego siebie, nabywa zdolności autorefleksji, a także postrzegania świata takim, jakim on jest, bez projekcji własnych celów na otaczającą go rzeczywistość. Rozwój człowieka nie jest jednak pozbawiony lęku i cierpienia, poczucia niespełnienia, a czasem i porażki. W tym kontekście pojawia się zagadnienie kosztów psychicznych. Obuchowski [2000] pisze, że
koszty są w naturalny sposób przynależne do procesu stawania się, spełniania się, utrzymywania własnej wolności. O kosztach psychologicznych piszą Kulczycki, Borucki i Skorny, odnosząc je głównie do aktywności zawodowej, podobnie jak Ratajczak. Jednak Ratajczak [1989] zwraca jeszcze uwagę na koszty aktywności zaradczej. Jej zdaniem koszty psychologiczne to dyskomfort psychiczny wyrażający się gamą emocji negatywnych, powodowanych dezaprobatą ważnych dla podmiotu (dotyczących „ja”) realiów sytuacyjnych, z jednoczesną niemożnością istotnego wpływania na nie. Im większe znaczenie przypisuje człowiek danej wartości, tym większych doświadcza kosztów z powodu jej zagrożenia. Koszty psychologiczne traktowane jako uboczne, negatywne skutki radzenia sobie pełnią ważną funkcję regulacyjną, mogą bowiem modyfikować proces zaradczy, a także zmieniać przyszłe zachowania.

Kontynuując prace nad kosztami psychologicznymi, Mesjasz [2003] pisze, że są to inwestycje, odwracalne lub nieodwracalne dysfunkcje, utracone korzyści w sferze psychicznej, somatycznej i społecznej, a także ograniczenia w realizowaniu pojawiających się możliwości, które dla jednostki mają osobistą wartość. Innowacyjne w proponowanej koncepcji jest szerokie otwarcie kategorii, w której mieszczą się inwestycje (koszty uzasadnione, celowe), straty (koszty nadmierne, nieuzasadnione, nieplanowane) oraz utracone korzyści. Aktywnością niezbedną dla uświadomienia sobie skali poniesionych kosztów w procesie życiowego rozwoju jest bilansowanie. Proces bilansowania to świadome i refleksyjne ujęcie doświadczenia, którego efektem nie jest jedynie wewnętrzna reprezentacja czegoś, ale intencjonalne przetworzenie, ponowne uhierarchizowanie, a nawet przedefiniowanie doświadczeń. Bilansowanie, rozumiane jest jako świadomy proces oceny (poznawczej i emocjonalnej) dokonanych inwestycji, utraconych korzyści i poniesionych strat z uzyskanymi profitami, z uwzględnieniem oczekiwań, zasobów własnych i zewnętrznych (np. pozycja społeczna, warunki środowiskowe). Bilansowanie ma charakter oceny wtórnej, podczas której może nastąpić redefiniowanie kosztów. Coś, co w ocenie pierwotnej zostało oszacowane jako inwestycja, w ocenie wtórnej może okazać się stratą.

W bilansowaniu kosztów z korzyściami istotną rolę odgrywa porównawczy poziom odniesienia – porównywanie się z innymi, a także własny poziom odniesienia, który jest wynikiem ewaluacji rezultatów działań w perspektywie osobistych standardów. Koszty starości w konsekwencji zaprezentowanej definicji będą więc: inwestycją sił, energii i własnych zasobów zdrowia, które nie przyniosły osobiście oczekiwanych efektów lub były one niższe od zakładanych [Mesjasz 2010]. Mogą w ich skład wchodzić straty zdrowotne, utrata prestiżu, obniżenie materialnej pozycji, samotność, a także utracone możliwości czy niezrealizowane życiowe pragnienia.

Znaczenie kompetencji zdrowotnych
Zdrowie psychospołeczne odgrywa kluczową rolę w radzeniu sobie z problemami współczesności. Jak podkreśla Dąbrowski [1996,s.22], drogą do zdrowia psychicznego jest świadome podnoszenie energii fizycznej i psychicznej, poprzez umiejętne zarządzanie własnym potencjałem energetycznym. Dąbrowski utożsamia zdrowie psychiczne z dobrostanem, który definiuje jako „zdolność do wielopłaszczyznowego i wielopoziomowego rozwoju psychicznego”, jako „zdolność do rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego”. Zdrowie psychiczne stanowi w świetle tej koncepcji podstawowy element i siłę sprawczą rozwoju człowieka. Tymczasem, jak zauważa Pikała, w następstwie procesów transformacji ustrojowej w Polsce, a także europeizacji i globalizacji, nastąpiły istotne przeobrażenia dotyczące struktury i roli rodziny, wartości życiowych i miejsca
osób starszych w społeczeństwie [Pikała 2015,s.17]. Procesy te, jak również inne, wspomniane powyżej przemiany życia społecznego, powodują, że seniorzy są ciągle narażeni na marginalizaję w kulturze masowej i w komunikacji społecznej. Starszych ludzi separuje i margnalizuje także kult młodości, siły, sprawności, dezaprobata wobec starzenia się i słabości [Pikała 2015, s. 20]. Te czynniki wpływają negatywnie na kondycję psychospołeczną seniorów, którzy czują się niepotrzebni, bezwartościowi, bezradni wobec swojej fizycznej niemocy. Dlatego też tak ważne jest zwrócenie uwagi i podejmowanie działań skierowanych na wzmacnianie kompetencji zdrowotnych seniorów.

Obecnie coraz częściej na gruncie różnych dyscyplin związanych z funkcjonowaniem człowieka i podnoszeniem jakości jego życia pojawia się pojęcie kompetencji zdrowotnych. W węższym ujęciu oznaczają one stopień, w którym jednostka potrafi pozyskiwać, przetwarzać i wykorzystywać informacje w celu podejmowania właściwych decyzji dotyczących własnego zdrowia [Mirczak 2017, s. 74].

W tym ujęciu kompetencje zdrowotne obejmują: „umiejętności podejmowania świadomych decyzji dotyczących zdrowia, rozumienia, pozyskiwania i przetwarzania informacji o zdrowiu, przestrzegania zaleceń lekarskich, aktywnego korzystania z opieki zdrowotnej, podejmowania działań mających na celu profilaktykę wielu chorób, udzielania pierwszej pomocy w różnych stanach będących zagrożeniem dla zdrowia lub życia własnego i innych” [Mirczak, 2017, s.74]. Takie rozumienie podąża za definicją WHO, według której health literacy obejmują: mechanizmy poznawcze i umiejętności społeczne oddziałujące na motywację i umiejętności jednostek do zdobywania dostępu i rozumienia, oraz na tej podstawie korzystanie z informacji, co ma przekładać się na poprawę i utrzymywanie dobrego zdrowia [Iwanowicz 2009]. Inni badacze poszerzają definicję health literacy o kompetencje społeczne, niezbędne do podejmowania decyzji sprzyjających zdrowiu [Ishikawa, Yano 2008, za: Iwanowicz 2009]. Badacze podkreślają, że niski poziom kompetencji zdrowotnych jest silniejszym wyznacznikiem zdrowia niż wiek, dochód, poziom wykształcenia czy wykonywany zawód, a kompetencje zdrowotne determinują jednostkowy oraz systemowy dostęp i umiejętność korzystania z opieki zdrowotnej, przebieg procesu samoopieki, jak również jakość interakcji pomiędzy dawcami a biorcami świadczeń zdrowotnych [Mirczak 2017, s. 76]. Wysoki poziom kompetencji zdrowotnych seniorów wpływa na lepsze radzenie sobie z problemami zdrowotnymi wieku podeszłego, na przykład zwiększa efektywność samodzielnego zarządzania chorobą w przypadku chorób przewlekłych [Mirczak 2017, s. 80].

Innym, nieco szerszym ujęciem kompetencji zdrowotnych jest definiowanie ich jako zasobów psychicznych jednostki związanych z samopoznaniem swojego potencjału zdrowotnego i zarządzaniem nim [Nawrat 2015]. Kompetencje zdrowotne oznaczają w tym ujęciu nie tylko wiedzę dotyczącą stanu własnego zdrowia i możliwości związanych z jego ochroną, podjęciem profilaktyki i leczenia, ale stanowią orientację człowieka ukierunkowaną na rozwijanie świadomości posiadanego potencjału zdrowotnego poprzez podnoszenie własnego poziomu energetycznego [Dąbrowski 1996] oraz kumulowanie i wzmacnianie odpornościowych zasobów psychicznych [Skłodowski 2010, 2012]. Tak rozumiane kompetencje zdrowotne są kluczowe w radzeniu sobie z sytuacjami krytycznymi i przeciążeniami, przed którymi coraz częściej staje współczesny człowiek. Dotyczy to w sposób szczególny seniorów, którzy muszą wykorzystywać swoje zasoby psychiczne tak do radzenia sobie z przeciwnościami płynącymi ze świata zewnętrznego, jak i z przeciążeniami wewnętrznymi związanymi ze zmniejszającą się sprawnością fizyczną oraz pojawiającymi się chorobami. Odpornościowe zasoby psychiczne często determinują jakość życia w wieku senioralnym. Jak pisze Skłodowski:

„problem zdrowia psychicznego społeczeństwa doby globalizacji staje się coraz poważniejszy. Należy traktować go jako ważną dziedzinę wiedzy teoretycznej i działalności praktycznej, ukierunkowanych na ochronę zdrowia psychicznego społeczeństwa”

[Skłodowski 2010, s.20].

Kompetencja zdrowotna, w prezentowanym tu szerokim ujęciu, obejmuje:

• samowiedzę o własnym zdrowiu oraz zmianach, które następują we wszystkich jego aspektach (fizycznych, psychicznych, społecznych), w różnych okresach życia oraz ich wpływie na przebieg wszystkich aktywności życiowych.

• samowiedzę o własnym potencjale energetycznym w aspekcie funkcjonowania w życiu.

• posiadanie (w tym kształtowanie i wzmacnianie) psychicznych zasobów
  odpornościowych.

• umiejętność dokonywania wyborów uwzględniających bilans własnego potencjału zdrowotnego (zarządzanie własnym potencjałem zdrowotnym).
  Przykładem rozwijania kompetencji zdrowotnych jest koncepcj mul-tipotencjalizmu zawodowego Skłodowskiego [2012], której podstawę stanowi budowanie własnego potencjału energetycznego przez jednostkę, tak by mogła ona efektywnie przez całe życie korzystać ze swoich życiowych możliwości. Według tej koncepcji ogólny potencjał energetyczny organizmu tworzy potencjał energii psychicznej oraz potencjał energii fizycznej. Skłodowski łączy ogólny poziom energetyczny jednostki z następującymi działaniami:

1.Świadomym podnoszeniem poziomu energii psychicznej poprzez:

• samokontrolę i samoregulację emocjonalną, świadome kształtowanie
  pozytywnych stanów emocjonalnych,
• zaspakajanie potrzeby więzi społecznych.

2. Świadomym podnoszeniem poziomu energii fizycznej poprzez:

• ćwiczenia ruchowe,
• ćwiczenia oddechowe,
• połączone ćwiczenia świadomego ruchu i oddechu (np. Tai-chi lub joga).
  Autor koncepcji zwraca uwagę na całożyciowy proces budowania tych zasobów, konieczność ciągłego podnoszenia poziomu samo-konroli i samoregulacji, a zatem ustanawiania wciąż nowych kryter-iów dotyczących posiadanego poziomu potencjału energetycznego. Kompetencje zdrowotne, bez względu na przyjętą – węższą czy szerszą – perspektywę, mogą stanowić istotny oręż w walce z problemami starości w drodze do ponoszenia jak najmniejszych kosztów psychicznych.

Podsumowanie
Istotnym problemem współczesnego świata jest narażenie jednostki na kryzysy psychologiczne prowadzące do zaburzeń w jej funkcjonowaniu [Skłodowski 2010, s.10]. Przykładami takich kryzysów w wieku senioralnym mogą być: choroby, dolegliwości somatyczne i psychosomatyczne, samotność, poczucie bezradności i braku własnej autonomii, zależność od innych, wreszcie sam proces starzenia się. Według Skłodowskiego [Skłodowski 2010, s.10-12], w walce z kryzysem istotne znaczenie ma wewnętrzne przekonanie człowieka o własnej skuteczności, oznaczające wiarę w zdolności do organizowania i wprowadzania w życie działań potrzebnych do przezwyciężenia przeszkód, pozwalające na ocenę własnych możliwości i radzenie sobie z różnorodnymi trudnymi zadaniami [Skłodowski 2010, s.10-1].
Kształtowanie i wzmacnianie kompetencji zdrowotnych stanowi ważny element w pracy edukacyjnej i terapeutycznej z osobami w wieku senioralnym. Może odbywać się poprzez profilaktykę, odpowiednią komunikację i udostępnianie wiedzy, treningi, doradztwo, ofertę edukacyjną i rehabilitacyjną kierowaną do osób starszych. Kluczowe jest kształtowanie zachowań prozdrowotnych oraz przekonań dotyczących własnej sprawczości i możliwości zarządzania osobistym potencjałem, rozumianym jako aktualny poziom dostępnej energii i zasobów. Wysoki poziom kompetencji zdrowotnych może podnieść jakość życia seniorów oraz zmniejszyć indywidualne odczuwanie psychologicznych kosztów starości z uwagi na zdolność modelowania procesu bilansowania kosztów i korzyści. Być może nikt wiarygodnie nie przekonał pokolenia seniorów, że wzmacnianie osobistych kompetencji zdrowotnych stanowi najlepsze lekarstwo na wiele problemów starości, skuteczniejsze niż medykamenty, na które polscy
seniorzy wydają ponad 900 mln rocznie.

Bibliografia
Dąbrowski K. (1996), W poszukiwaniu zdrowia psychicznego, Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Fromm E. (1993), Ucieczka od wolności,, Warszawa.
Ingarden R. (2006), Książeczka o człowieku, Kraków.
Iwanowicz E. (2009), „HealthLiteracy” współczesnym wyzwaniem zdrowia publicznego, „Medycyna Pracy”, Vol. 60, Nr 5, s. 427–437.
Mesjasz J. (2003), Wartości a psychologiczne koszty sukcesu zawodowego menedżerów [w:]: S. Witkowski (red.), Psychologiczne wyznaczniki sukcesu w zarządzaniu. Tom VI, Wrocław, ss. 321–335.
Mesjasz J. (2004), Nekrofilijne społeczeństwo a lęk przed śmiercią, [w:]: I. Błocian, R.
Saciuk (red.), Gabinet luster. Psychoanalityczne krytyki poznania, Toruń.
Mesjasz J. (2010), Klątwa czy dar umierania. Studium z tanatopsychologii, Warszawa.
Mirczak A. (2017), Poziom kompetencji zdrowotnych (healthliteracy) seniorów a proces samozarządzania chorobą przewlekłą, „Journal of Education, Health and Sport”, Vol. 7, Nr 3., ss. 72–85.
Nawrat D. (2015), Rozwijanie świadomości zdrowotnej w planowaniu i zarządzaniu karierą zawodową istotnym obszarem poradnictwa edukacyjno-zawodowego, „Studia Edukacyjne”, nr 34, ss. 283–297.
Obuchowski K. (2000), Człowiek intencjonalny, czyli o tym jak być sobą, Poznań.
Pikała N. (2015), Poczucie sensu życia osób starszych. Inspiracje do edukacji w starości, Kraków.
Ratajczak Z. (1989), Psychologiczne koszty aktywności człowieka, Katowice.
Skłodowski H. (2010), Psychologiczne wyzwania kryzysu, „Przedsiębiorczość i
Zarządzanie” Człowiek w kryzysie – psychospołeczne aspekty kryzysu, Tom XI,
Zeszyt 1, ss. 18–25.
Skłodowski H. (2012), Budowanie multipotencjalizmuzawodowego aktywnym
elementem doradztwa zawodowego. Kształtowanie człowieka świadomego własnego potencjału i uwarunkowań funkcjonowania w wymiarze zawodowym.

Szyszkowska M. (2010), Filozofia codzienności w rzeczywistości neoliberalnej,
Warszawa.

Fotografie: